Доц. д-р Ангел Џонев, Институт за историски истражувања кон БАН
Месецот јули е благонаклонет кон проектот за железничката линија Софиja-Ќустендил-Скопје. На 26 јули 1909 година, премиерот Александар Малинов свечено го пушта во употреба делот Радомир-Ќустендил. На 16 јули 1910 година, без некои посебни свечености, започнува со работа делот Ќустендил-Ѓуешево. Без никакви свечености помина и одбележувањето на 115 години од овој значаен момент. Веќе 115 години бугарскиот воз чека покрај границата. За железничкиот проект Софија-Ќустендил-Скопје вековните димензии се нешто сосема нормално. Самиот проект ја надмина 150-годишнината од првата градежна фаза уште во времето на Отоманската империја, кога трасата било целосно во една држава. Откако била поделена со граница, станува невозможен за реализација, за што сведочат и големиот број историски извори.
Месец јули 2025 година исто така се покажа како благонаклонет за проектот за железничката линија Софија-Кјустендил-Скопје. Кон крајот на јуни, на Глобалниот форум за транспортна поврзаност, не било каде, туку токму во Истанбул, се појавија првите зраци светлина. Двајцата вицепремиери и министри за транспорт на Бугарија и Северна Македонија, Гроздан Караџов и Александар Николоски, си подадоа рака и ветија скорешно финализирање на договорот за изградба на заедничкиот граничен тунел под Деве Баир. За таа цел, тие дадоа зелено светло на своите подредени да се сретнат во Брисел заедно со претставници на Европската комисија за да ги прецизираат техничките параметри на Коридорот бр. 8.
Трилатералниот технички форум беше планиран за историскиот 16 јули, точно 115 години откако бугарскиот воз стигнува до подножјето на границата кај Ѓуешево. Ден-два подоцна – за проблеми што траат со векови, не се од големо значење – но форумот сепак се одржа во Брисел. Преку него, билатералниот проблем повторно беше интернационализиран. Очигледно, во иднина, бугарско-македонските односи нема да се решаваат директно меѓу Софија и Скопје, туку по насоката Софија-Брисел-Скопје. Долги години истиот се решаваше по трасата Скопје-Белград-Софија. Понекогаш како посреднички фактор се јавуваа Атина, Москва, Вашингтон, па дури и Будимпешта и Пекинг. Го пропуштив, ненамерно, Истанбул – стариот Цариград – кој пет века беше престолнина и за Софија и за Скопје, а сега одигра клучна влијателна улога преку Глобалниот форум за транспортна поврзаност. Колку многу интереси на толку мал простор – само меѓу Софија, Деве Баир и Скопје.
Трилатералната средба се одржа во Брисел. Бугарската страна ја претстави својата Патна карта за реализација на железничката траса на својата територија. Веќе на 15 јули 2025 година беше објавен тендер за модернизација на делницата Перник-Радомир со проценета вредност од 462.094.495 лева без ДДВ. (Да не заборавиме дека делот Перник-Радомир има двојна намена – кон Кјустендил и Скопје, но и кон Дупница и Солун.)
Овој тендер ја претходеше најавата дека до крајот на месецот ќе започне јавна набавка за изградба на делницата од станицата Ѓуешево до пристапот кон водоразделниот тунел. Претставниците на Северна Македонија се обврзаа да го рестартираат изборот на изведувач за последната нивна делница од Крива Паланка до Деве Баир, кој скандалозно беше прекинат пред една година.
Двете страни се обврзаа до крајот на јули да ги прецизираат техничките параметри за изградба на заедничкиот тунел, за кој Бугарија понуди нацрт-договор уште во јануари годинава. По усогласувањето на документот, се очекува негово потпишување некаде на есен.
Од сето ветено во Брисел, единствено на виделина излезе јавната набавка за делницата од станицата Ѓуешево до пристапот кон водоразделниот тунел под Деве Баир (2,4 км) со проценета вредност од 114.272.249,25 лева без ДДВ, која беше објавена на 28 јули 2025 година. Не стана јасно дали техничкиот дел од договорот за изградба на заедничкиот тунел под Деве Баир е завршен во предвидениот рок до крајот на месецот.
Во јули 2025 година се појави доза на оптимизам за завршувањето на вековниот проект за железничка линија Софија-Ќустендил-Скопје. Се напишаа уште многу страници документи за инаку со хартија обраснатиот, незавршен проект. Ако тие листови, пишувани повеќе од век и половина, се наредат по трасата, веројатно ќе го пополнат отсутниот дел од Бељаковци до Ѓуешево.
А на терен двете страни имаат со што да се „пофалат“. Во Северна Македонија, по едно десетлетие, повторно е ставена во функција модернизираната делница Куманово-Бељаковци. Во Бугарија се пофалија со зголемувањето на брзината на возовите на делницата Ќустендил-Ѓуешево – инаку означена како најбавна во Европа, а според некои – и на глобално ниво.
Кога веќе спомнав глобално, се присетувам на форумот во Истанбул, одржан под покровителство на претседателот Реџеп Таип Ердоган. Турција испишува историја и трасира нови зони на влијание во Азија, Африка, а можеби и во Европа. Колку смирено изгледаше Александар Николоски на тој форум – истиот тој што речиси една година беше знаменосец на антиибугарската реторика на Скопје, на моменти пожесток и од самиот македонски премиер. Очигледно заврши годината на тандемот Николоски-Мицкоски, но веќе првиот има достоен наследник. Во втората година од владеењето на ВМРО-ДПМНЕ во Скопје, антиибугарскиот тандем е Мицкоски-Муцунски.
Да се надеваме дека еволуцијата на Николоски е во насока на поддршка за реализацијата на заедничките инфраструктурни проекти. Коридорот бр. 8 не е само железничка линија, и тоа помеѓу Софија-Ќустендил-Скопје. Тој ги поврзува преку шини Црното и Јадранското Море, па дури и Истанбул. Коридорот вклучува и други елементи на транспортот, како што е автопатот по истата траса, кој не е помалку значаен.
Јули повторно се покажа како благонаклонет за проектот – меѓу неговите сојузници се вбројуваат Брисел, Истанбул, а сега и Вашингтон. Зад проектот застана и НАТО. Познати се реакциите на неговите староседелци-непријатели: Белград и Атина, како и Будимпешта, која ја реинкарнира старата австроунгарска политика кон Вардарската долина. Зад овие регионални актери стојат глобалните интереси на Москва и Пекинг.
Некогаш наесен треба да се потпише договорот за доизградба на заедничкиот тунел под Деве Баир. Септември доаѓа – месец што историски не бил особено благонаклонет кон проектот за железничката линија Софија-Ќустендил-Скопје. Наредните позитивни чекори ќе бидат ставени на тест. Индикатор за доследноста на Бугарија и Северна Македонија во оваа фаза останува потпишувањето на договорот за заедничкиот тунел.
Анализата е направена специјално за Трибуна.
