Книгата „ „Osmanlı Avrupası’nda Bölücülük Cereyanı. Makedonya Komitacılarının Anıları“ (Selenge Yayınları, İstanbul, 2021) е дело на двајца турски историчари – проф. Д-р Мумин Исов и докторантот Ергун Хасаноглу. Тие избраа, преведоа на турски јазик и забележаа со белешки голем пакет документи посветени на револуционерното движење во отоманската Македонија во почетокот на дваесеттиот век. Текстот се состои од 5 поглавја, кои соодветно ги нудат спомените на Дамјан (Даме) Груев, д -р Христо Татарчев, Иван Гарванов, Борис Сарафов и Ѓорче Петров. Првите две се меѓу основачите на внатрешната македон0-одринската револуционерна организација – ВМОРО.
По војната од 93 (1878 година), бугарската државност во форма на автономно кнежество на Бугарија повторно беше оживеана, но по Берлинскиот Конгрес, обемните територии населени од Бугарите остануваат надвор од нејзините граници. Тие ги продолжуваат своите борби за независност и/или пристапување во бугарската држава, вклучувајќи го и најважното место на Бугарите од Македонија и Тракија.
Петте личности чии сеќавања се претставени во книгата се меѓу водечките лица на движењето за раздвојување на териториите на сегашната Македонија од Отоманската империја. Вреди да се одбележи дека тие, како и сите организатори на револуционерното движење, се само -идентификувани како Бугари. Тие се дипломирани студенти на бугарските училишта во Македонија, духовно припаѓаат на бугарската егархија, а отоманските и сите други документи од ерата покажуваат дека во Македонија во тој момент словенското население се состои од Бугари кои зборуваат бугарски.
Во оваа смисла, поврзаноста помеѓу револуционерната организација со структурата, локалните комитети, членството и Бугарија не е изненадувачка во две смисла – политичка и воена, како и духовна.
Политичката димензија на врските е обука што лидерите на сепаратистите ја добиваат во бугарските училишта (на пр. Бугарското средно училиште во Солун), контакти со Бугарија и Бугарското општество и уште поважно со нејзината политичка елита и армија, како и поддршка што ја добиваат од Софија. Софија е центар во кој се објавуваат публикации на револуционерното движење од областа Македонија, има и територии и други организации на луѓе кои потекнуваат од териториите на сегашната Република Северна Македонија. Внимателно разгледување на објавените документи и печати му откриваат на читателот дека се користат имиња како „Бугарски македоно-одринско револуционерни комитети“, кои се создадени за ширење на револуционерните идеи и самоодбрана на бугарското население во соодветните области.
Во воена и техничка смисла, некои од водечките дејци на револуционерното движење добија образование во бугарските воени училишта или служеа во бугарската армија. Меѓу нив се најважниот водач на револуционерното движење во округот Македонија-Гоце Делчев, шефовите на Врховниот македоно-одриснки-комитет (БMOK) Борис Сарафов и генералот Иван Тончев, Христо Чернопеев, полковник Борис Дрангов, потполковник Иван Камбуров, потполковник Софрони Стојанов. Исто така, од книгата на Мумин Исов и Ергун Хасаноглу се покажува дека почетните или логистичките точки на оние што влегуваат во Македонија се градови на бугарска територија, како што се Ќустедил, Дупница, Блогоевград.
Во духовна смисла, врската се манифестира преку интеракцијата помеѓу тајните револуционерни комитети од областа на Македонија и Бугарската Егархија, која е официјална институција признаена од отоманските и бугарските власти, одговорна за населението со бугарска самосвест во овие територии.
Може да се заклучи дека Егзархијата и внатрешното македонско-одринската револуционерна организација дејствуваат во една насока, но обидите се да ја постигнат својата цел на два различни патеки-бугарската ексархија преку духовна и културна просветна активност и револуционерна организација преку чети и вооружена борба.
Имињата на организациите честопати се презентираат дефиницијата „Бугарски“, на пример, усвоени по 1896 година името на бугарските револуционерни Македонски-одрински комитети (БМОРК). Сепак, понекогаш желбата на активистите на овие тајни организации е дека односите со Бугарија не треба да се рекламираат, за да не се предизвика негативна реакција на соседните земји на Бугарија. Без оглед на тоа дали придавката „бугарска“ е присутна во имињата, нивната активност се врзува цо судбината на двете отомански територии кои остануваат во Европа – Македонија и регионот Егеј и Одрин, што е и доказ за бугарската природа на организациите.
Во своите сеќавања, Даме Груев јасно зборува за желбата да ги обедини „двете Бугари“ по примерот на италијанските револуционери како Ѓузепе Гарибалди и Ѓузепе Мацини, кои ги обединија различните делови на Италија. Друг доказ за органската врска помеѓу македонските и тракиските движења и Бугарија е фактот дека сите бегалци од Македонија и Одринско се упатуваат кон Бугарија.
Второто поглавје е посветено на уште еден важен активист на револуционерното движење – Иван Гарванов. Во овој период, српските и грчките трупи работеа во округот Македонија, принудувајќи ги луѓето во селата каде што влегуваат, да се прогласат за Срби или Грци. На овој начин, тие се стремат да го намалат влијанието на бугарскиот елемент во областа.
Третото поглавје што ги содржи сеќавањата на Борис Сарафов е најдолго. Борис Сарафов е роден во 1872 година во областа Македонија, која е во рамките на Отоманската империја. Денес неговото родно место се наоѓа во границите на Бугарија. Тој активно собира средства за движењето на Бугарите во Македонија, и заедно со генералот Иван Тончев создават офицерски друштва во бугарската армија да испратат офицери во Македонија.
Четвртото поглавје е посветено на колоритната фигура на Христо Татарчев – раководител на бугарскиот македонски-дорински револуционерен комитет (БМОРК).
Последното поглавје ги содржи спомените на Ѓорче Петров. Тој беше задграничен претставник на ВМОРО во Софија, каде објавува револуционерни весници.
По поразот на Илинденското востанието во 1903 година, во македонско-одринското движење се случува длабока идеолошка, лична и друга криза. Многу од актерите разбираат дека претходниот модел не може да се повтори-првиот за да се постигне автономија, а потоа и пристапувањето кон Бугарија. Овој модел го примени Источна Румелија во 1885 година и оттогаш, другите балкански земји се решени да не дозволат да се повтори, затоа што тоа би значело зголемување на влијанието на Бугарија. Големите сили и балканските соседи се решени да не го дозволат ова. Д-р Христо Татарчев јасно наведува дека ова се причините зошто „автономијата“ на Македонија е избрана со предност на бугарскиот елемент, а не со директно пристапување до Бугарија.
Бројни фотографии се објавени и во книгата на сеќавањата, кои му овозможуваат на читателот да се запознае со споменатите лица, факсимилите на документите, печатите. Бугарските и турските државни архиви, бугарските периодика од периодот што се разгледува беа користени за создавање на овој труд, како и сеќавања и историски студии на бугарски и турски јазик.
Преземано од Газете Балкан
