Пр. Др. МЕТИН ИЗЕТИ
Во историјата на човековото мислење, гностиците се појавуваат како мистични фигури, поделени меѓу расипаниот материјален свет и неискорениот духовен реалитет. Тие не се само баратели на знаење, туку архитекти на нечуена револта против секоја структура што ја ограничува слободата на духот. Нивната потрага по вистината е космичко патување — не кон решение, туку кон постојано ослободување од маските на светот.
Гностицизмот, како древна традиција, го гледа материјалниот свет како грешка, затвор создаден од корумпиран демиург — „лажен“ бог кој владее со вештачки закони. За гностикот, вистината не се наоѓа во човечките доктрини, во законите на власта или во социјалните норми, туку во гнозис (интуитивното знаење) што го ослободува духот од ропството. Ова одбивање на видливите и невидливите авторитети е чин на слобода: одрекување од сите кои претендираат да ја посредуваат вистината.
Иако историскиот гностицизам исчезна, неговиот дух се раѓа повторно во секој филозоф кој се противи на догмата. Во Митот за пештерата, Платон го опишува човекот кој успева да ги види сенките на совршените идеи — метафора за гнозиса. Но, за разлика од платоничарот, гностикот не бара „идеален свет“ контролиран од филозофи-кралеви, туку ја грабнува вистината директно, без посредство. Серен Кјеркегор, со својата критика на хегеловиот систем, го истакнува овој радикален индивидуализам: „Вистината е субјективност.“
Одбивањето на авторитетите и социјалното прифаќање носи егзистенцијална изолација. Гностикот, кој знае дека „световноста“ (според нивната терминологија, хиличноста) е слепа, живее во постојан тензија: чувството на духовна супериорност се судира со длабока осаменост. Овој парадокс е неизбежен — бидејќи секое враќање во општеството би значело предавство на себеси. Како што пишува Карл Јунг: „На човекот кој ја открил вистината, светот му изгледа како театар на апсурдот.“
На можната критика, гностикот може да изгледа како ладен елитист, кој ја презира „масата“ што нема капацитет за гнозиса. Но, ова не е арогантно мислење. Во Текстовите од Наг Хамади, гностиците зборуваат за пневматиците (оние со дух) како избран малцинство, не од божеството, туку од нивната самосвест. Овде, разликата меѓу елитизмот и ослободувањето е тенка: дали ова е желба за доминација или одговорност за споделување на знаењето?
Во нашето време, кога „вистините“ се произведуваат масовно од медиумите и алгоритмите, гностикот се претвора во епистемички анархист. Тој ја бара вистината во науката, во апстрактната уметност или во медитацијата — секаде каде институциите не можат да ја контролираат. Неговото одбивање да се потчини на „алтернативниот факт“ или „виралниот пост“ е начин на отпор. Како што вели Фуко: „Знаењето е секогаш производ на моќта“ — а гностикот го отфрла овој еквивалент.
Гностикот знае дека ослободувањето на духот е затвор на самиот себе: живот без компромиси, без заедница, без леснотии. Но, во овој затвор, тој наоѓа еден вид рај — не физичко место, туку став кон егзистенцијата. Како Прометеј, кој го украл огнот, тој го избира казнувањето на осаменоста во името на вистината. На крај, прашањето останува: дали оваа потрага е чин на херојство или метафизичка трагедија? Одговорот, можеби, е и двете.
