Беше еден од организаторите на драматичната афера Мис Стон, која вклучува киднапирање на протестантска мисионерка по име Елен Стоун во 1901 година. Парите платени како откуп биле искористени за купување оружје за оние кои се бореле за ослободување на Македонија. Учествувал и во Младотурската револуција во 1908 година, помогнал во задушувањето на конзервативниот бунт во Константинопол во 1909 година, учествувал во ослободувањето на Македонија од османлиската власт во 1912 година и наредил убиство на варховистите Борис Сарафов и Иван Гарванов во 1907 година. Е убиен од ВМРО во 1915 година.
Ова е животот на Јане Снадански, накратко. На 18 мај 2022 година ќе се навршат 150 години од раѓањето на еден од ретките – ако не и единствениот – македонски револуционери чиј живот е споменат во официјална биографија на англиски јазик (За слобода и совршенство: Животот на Јане Сандански, Journeyman , 1988). И тоа не е изненадувачки, со оглед на широчината на неговите ставови и опсегот на неговите постапки.
Она што повеќе изненадува е фактот што Јане Сандански не се чини дека е контроверзна личност. Во 1949 година Бугарија именуваше град по него и одби да ги предаде неговите посмртни останки на Скопје како што направи со посмртните останки на Гоце Делчев. Од своја страна, Северна Македонија тврди – иако со половина срце – дека Сандански „се борел против Бугарите“. Сандански допрва треба да се најде во долгата листа на значајни личности за кои жестоко се расправаат Софија и Скопје, како Гоце Делчев и Цар Самоил од Бугарија. Дали некогаш сте се запрашале зошто?
Има едноставно објаснување кое станува очигледно кога подобро ќе ја погледнете биографијата и ставовите на Јане Сандански. Борбата ја започнал како обичен македонски војвода, но брзо се искачил низ чинот и станал водач со иста големина како Гарибалди. Учествувал во Илинденското востание како началник на Серскиот револуционерен округ, во Младотурската револуција и како воен командант и како политички водач како на чело на Народната федеративна партија, во Балканските војни како ослободител на Банско и Неврокоп. а се приклучил и на бугарската и грчката војска во ослободувањето на Солун. Бил пријател и со Енвер-паша и со бугарскиот егзарх Јосиф I.
Меѓутоа, организационите способности и воените способности на Сандански даваат само половина од сликата. Вистинската причина за неговата големина е фактот што тој бил визионер. Брзо сфатил и во 1910 година изјавил дека македонското прашање е европско прашање. Тој активно ги поддржуваше Младотурците и нивните напори да ја трансформираат Отоманската империја во модерна, демократска и – што е најважно – граѓанска држава, по францускиот модел. Тој не се бореше само за ослободување и обединување на Македонија, туку го зацрта и патот до успехот во постигнувањето на таа цел – имено, преку создавање граѓанско, а не етничко општество, во кое сите граѓани се еднакви, без разлика на нивната етничка или верска припадност. .
Тој не го негираше постоењето на многу и различни етнички и религиозни групи во Македонија и во Отоманската империја во целина (кога им се обрати во Манифестот до сите националности на империјата). Меѓутоа, тој исто така сфатил дека национализмот не само што е неспособен да постигне ослободување, туку и ќе доведе до постојан конфликт меѓу тие групи. Поради оваа причина, тој се обиде да ја дефинира нацијата преку нејзиното граѓанско, западно значење како заедница заснована на заеднички вредности, а не нужно на заеднички јазик и култура. Токму тоа го прави Јане Сандански голем. Исто така, ниту националистите во Софија и Скопје не го тврдеа како свој, ниту оние кои се етикетираат како Европејци, притоа повлекувајќи црвени линии и користејќи концепти кои припаѓаат на 19 век.
Р.З.
