Кога антисемитската кампања во Германија започна во пресрет на Втората светска војна, многу Евреи се обидоа да најдат спас надвор од нејзините граници. Кој можеше, отиде надвор од Европа, бидејќи немаше многу безбедни места за Евреите, но не и за другите, бидејќи владееше општата воена состојба.
На југот на Европа, сепак, пронајдена е сигурна куќа, во земја од која тоа и не се очекуваше. Во 1935 година, само околу 200 Евреи живееле во претежно муслиманска Албанија. Кога во Германија по Кристалната ноќ стана јасно дека ќе следи многу посериозен судир со еврејското население, Албанија без двоумење издаваше визи на сите на кои им требаа.
Тогашниот премиер Мехди бег Фрашери рече: „Сите еврејски деца ќе спијат со вашите деца, ќе јадат иста храна, ние ќе живееме како едно семејство.“ Албанците ги прифатија Евреите за сограѓани, но и членовите на нивните семејства. Така, Албанија ќе стане единствената окупирана европска земја која ќе има поголемо еврејско население по Втората светска војна и холокаустот отколку пред војната.
Кога велиме дека тоа не би се очекувало од неа, не мислиме на фактот дека мнозинството од населението било од исламска вероисповед, туку на фактот дека во 1939 година Албанија паднала под власт на фашистичка Италија, сојузник на Хитлер.
Далеку од тоа дека во Албанија немаше симпатизери на нацистичката идеологија – всушност постоеше и Албанската фашистичка партија. Меѓутоа, ситуацијата била поинаква кај „обичните луѓе“, а самите членови на владата учествувале во издавањето лажни документи со кои би се заштитиле бегалците. Имаше дури и такви кои соработуваа со окупаторот, но криеја Евреи дома.
Италијанските власти донесоа одредба за екстрадирање на сите Евреи во „разумен рок“. За Италијанците тоа беше прашање на неколку дена – но Албанците комотно го одолговлекуваа процесот, правејќи се дека не разбираат: во Албанија живеат само Албанци! И навистина, спротивното не можеше да се докаже. По влегувањето во земјата, на Евреите им биле давани лажни документи со лажни имиња под кои можеле да живеат нормално.
Тие, исто така, ги игнорираа Германците кои ја презедоа власта во 1943 година и побараа предавање на еврејското население. Секогаш кога нацистите влегувале во некој поголем град, мештаните ги предупредувале Евреите и ги преместувале во помалите околни градови и села додека не се смири ситуацијата. Иако живееле скромно и во тајност, донекаде им бил дозволен нормален живот. Некои дури успеаја да започнат и мали бизниси, а некои се приклучија на партизаните.
„Тоа беа години на страв и ужас, но пријателството победи“
Поради нивната улога во спасувањето на Евреите во најлошиот период во модерната историја, на 75 Албанци им беше доделена почесната израелска титула „Праведници меѓу народите“. Тоа е највисокото израелско државно признание доделено на поединци, особено на оние кои ги ризикувале своите животи за да ги спасат Евреите.
New Jersey Jewish News ги објави приказните на некои од нив. Кога беше поставена изложба за Евреите во Втората светска војна во синагога во Мисури, беа изложени и многу фотографии од Албанците кои учествуваа во нивното спасување. Фотографот Норман Гершман истакна дека додека ги барал овие семејства и поединци, наишол на некои кои биле речиси лути што ги прашале за тоа, одговарајќи со: „Па што? Секој Албанец би го направил истото!“
Тоа беше Михал Лекатари – човек кој направи нешто што дефинитивно не секој би го направил. Кога го запознал семејството Комфорти во 1943 година, бегалец од италијански камп, сфатил дека немаат документи или пари да ги купат. Без двоумење го зел пиштолот и отишол во полициска станица. Таму вперил пиштол во полицаец и побарал цел сет празни лични карти. Полицаецот без отпор му дал, а Михал ги зел и со велосипед се качил дома. По војната, Еврејскиот совет сакаше да му се оддолжи со парична награда, но тој со гадење одби. „Ние му ветуваме на пријател, не го продаваме“, велел тој. Михал спасил 130 Евреи за време на војната.
Подеднакво одлучен беше и Нјази Бичаку. Кога соседите го предупредија дека Германците ќе дојдат во селото и ќе побараат засолниште бидејќи снегот паднал до колена, тој мирно одговорил: „Јас го имам мојот пиштол. Кој ќе ми ги донесе Германците или ќе ги предаде Евреите во мојата куќа, ќе го убијам“.
Ајше Кадиу учествуваше во спасувањето на Евреите, а подоцна стана претседателка на Здружението за албанско-израелско пријателство. Таа раскажа како се организирала голема прослава на денот на ослободувањето во нивното место Каваја и додава: „Тоа беа години на страв и ужас, но пријателството победи.
Тропањето на врата значи благослов
На крајот на Втората светска војна, Албанија имала околу две илјади Евреи. Многу од нив потоа се преселиле во новоформираната држава Израел, а некои во други земји од економски причини. Само мал дел од Евреите – главно оние кои склучувале мешани бракови – одлучиле да останат во Албанија.
Многумина одржуваат контакт едни со други, така што документарците и написите на Интернет содржат трогателни приказни за повторно обединување меѓу еврејските и албанските семејства кои ги спасиле, децении подоцна.
Кодот за помагање на гостинот произлегува од т.н Кануна, збир на традиционални обичаи кои постоеле меѓу народот без разлика на официјалното писмо на законот. Иако за многумина денес звучи племенски и застарено, Канунот се уште е прашање на чест.
Според него, албанската куќа е на Бога и на гостинот. Се верува дека тропањето на врата е благослов од Бога, а концептот „странец“ не постои. Откако ќе го пречекате гостинот, мора да бидете подготвени да го одбраните од каква било опасност.
Извор: Мотика
